ارتفاع گنبد بزرگ این مسجد از سطح زمین ?? متر و قطر آن ?? متر می‌باشد که بوسیله ?? پشت‌بند بزرگ و روی چهار ستون اصلی سوار شده است.
وقتی انسان وارد ساختمان می شود عظمت فضای داخل آن آدم را میخکوب می کند. حضور دو عامل حیاتی در معماری، یعنی نور و فضا و تأثیر این دو بر همدیگر، فضای داخلی ایاصوفیه را جذاب و شگفت انگیز کرده است. گنبد مرکزی، مثل سایه بانی بسیار گسترده روی چهار ستون عظیم الجثه قرار گرفته است، و دو نیم گنبد، در دو طرف، آن را احاطه کرده اند. پنجره هایی که در پایه گنبد مرکزی قرار گرفته اند، از طرفی باعث می شوند اشعه های نور وارد ساختمان بشود و فضایی روحانی ایجاد کنند. و از طرفی هم باعث می شوند این طور به نظر برسد که انگار گنبد در هوا معلق است و به جایی تکیه ندارد.
اگر ساختمان «پانته نون» را در روم دیده باشید، می دانید که چطور ممکن است نور باعث شود در ساختمانی که روی زمین ساخته شده است، این طور جهان مادی و معنوی با هم پیوندی یی هم که از پنجره های پایه گنبد مرکزی وارد ساختمان ایاصوفیه می شود، همین نقش را در این ساختمان ایفا می کند. این پنجره ها اول خیلی بزرگ تر از اندازه فعلی شان بودند و به همین خاطر هم نوری که وارد ساختمان می شد خیلی تندتر و بیشتر بوده. اما در سال هاییلادی زمین لرزه بعضی از قسمت های ساختمان را خراب کرد و هر بار بعد از بازسازی، این پنجره ها کوچک و کوچک تر شدند.

فقط تصور کنید آن زمان که پنجره ها بزرگ تر بودند نور چه نقش مهمی را در فضای داخلی ایاصوفیه بازی می کرده. چون وقتی با فضای گسترده داخلی آن و زیبایی کاشی های آن همراه بیننده حسی روحانی، غریب و عظیم را تجربه می کرده است. پروکولپوس تاریخ نویس دربار یوستینیان درست بعد از این که ایاصوفیه ساخته و تزئین شد درباره آن نوشت: نور خورشید و اشعه درخشان آن کلیسا را پرمی کند؛ طوری که آدم احساس می کند انگار خورشید نیست که ساختمان را روشن کرده است بلکه باید در داخل ساختمان دنبال منبع نور دیگری گشت، منبعییین همه نورتولید کند. نور اساس ساختمان را تشکیل می دهد، طوری که به نظر میی پایه ای مادی قرار نگرفته است، بلکه گنبدی طلایی رنگ و کره ای شکل را میینید که در آسمان معلق است. درخشش نور باعث می شود تماشاگر نتواند روی جزئیات و ساختمان آن تأمل کند. هرکدام از این جزئیات، چشم بیننده را به خود جذب می کند و به سوییگری هدایت می کند. و این حرکت چرخشی، از یک جزء به جزئی دیگر، ابدیت را تداعی مییید و در فضا شناور می شود. و در عین حال که مطمئن است خداوند از او دور نیست، دلش هم نمی خواهد از کسانی که خداوند آنها را انتخاب کرده است، دور شود.
ساختار ایاصوفیه از نظر معماری در زمان خودش یک نوآوری به حساب می آمده. آنته هیوس که یک هنرمند و دانشمند بود، و «ایزید وروس میله توس»، که مهندس و معمار بود، در طول شش هفته طرحی نو برای ساختمان این کلیسا ریختند.

این طرح ترکیبی بود از شیوه ای که در آن جهت ساختمان را براساس طول جغرافیایی تعیین میوه ای که در آن طرح ساختمان از یک هسته مرکزی تشکیل می شده و بقیه بخش هایی گرفتند. پیش از آن معمارهای رومی گنبدهایی را که میی یک پایه استوانه ای شکل استوار می کردند.
به نظر می رسیده است که دیواره گنبد دنباله دیواره های پایه آن است. اما آنته  هیوس و ایزیدوروس گنبد مرکزی ایاصوفیه را روی دیواره هایی قرار دادند که با هم شکل یک مربع را میین گنبد و دیواره هایی که گنبد روی آنها سوار می شد، واسطه ای ساختند که به تدریج شکل مربع را به دایره و برعکس تبدیل می کرد. به این ترتیب طرح مربعی شکل دیوارهایی آنها قرار مییج نرم می شدند و به یک دایره تبدیل می شدند. از طرفی هم تا پیش از آن گنبدها فقط روی دیوارها سوار می شدند و همه وزن گنبدها را دیوارها تحمل می کردند. به همین خاطر دیوارها ضخیم و سنگین بودند تا بتوانند وزن بیشتری را تحمل کنند.

اما استفاده از ستون های بزرگ در ایاصوفیه باعث شد مقدار زیادی از وزن گنبد را ستون ها تحمل کنند و در نتیجه دیوارها توانستند به آن ضخامت و سنگینی قدیم نباشند و حتی بشود قسمت زیادی از آنها را خالی کرد و پنجره هایی بزرگ در آنها کار گذاشت. به همین خاطر هم به این دیوارها که وزن سقف ساختمان را تحمل نمی کردند، دیوارهای پنجره ای می گفتند.
این که ایاصوفیه فقط در طول ? سال ساخته شد نشان می دهد که امپراتور آن زمان به ساخت آن خیلی اهمیت می داده است. مدارک به جا مانده نشان می دهد که امپراتور وقت این موفقیت را با موفقیت سالومون، سازنده معبدی در بیت المقدس، مقایسه کرده است و به او گفته: «سالومون، من از تو پیشی گرفتم!»

با تشکر از ویکیپدیا - fa.wikipedia.org