ترافیک پدیده ای است ناشی از جا به جایی انسان، حیوان، کالا و وسائل نقلیه از نقطه ای به نقطه دیگر. سه اصل ترافیک موسوم به مثلث اصول سه گانه ترافیک مشتمل بر مهندسی، آموزش، اجرای قوانین ترافیکی.
مهندسی ترافیک شاخه ای از مهندسی عمران است که با برنامه ریزی، طراحی مهندسی، مدیریت و کنترل ترافیک در ارتباط بوده و روابط بین وسائل نقلیه و شبکه ارتباطی را در جهت رسیدن به تردد های راحت و کارآمد توام با ایمنی کافی برای افراد و کالا مورد مطالعه قرار
می دهد.
در این راستا هدف اساسی مدیریت ترافیک به کار بردن روش ها و اقداماتی برای استفاده بهینه و حداکثر از امکانات و تاسیسات موجود بهبود وضع راه ها و افزایش ایمنی بدون آسیب رساندن به محیط زیست است.
همانگونه که با افزایش جمعیت و رشد شهرنشینی نیاز به توسعه هماهنگ شهرها منطبق بر اصول و ضوابط شهرسازی و احداث شهرک های جدید وجود دارد همزمان با این توسعه و احداث باید مسائل حمل و نقل و مهندسی راه و ترابری و ترافیک نیز به صورت همزمان و هماهنگ مورد مطالعه و طراحی و اجرا قرار بگیرد.
در شهرهای خودرو .رشد جمعیت به دلیل تنگی و پیچ در پیچ بودن معابر .باعث ایجاد مسائلی از قبیل عقب نشینی ساختمان ها تعریض معبرها و لزوم افزایش فضای سبز می شود که این اقدامات نارضایتی شهروندان اختلال در همسایگی و به هم ریختن زندگی آنها را در بر دارد، از این رو باید در طراحی ساخت شهرهای جدید پیش بینی لازم برای جلوگیری از ایجاد این مشکلات انجام گیرد. ضمنا امکانات زیربنایی در زمینه حمل و نقل باید به گونه ای طراحی شود که با گسترش بافت شهر و رشد جمعیت انعطاف پذیر و قابل گسترش باشد.
توسعه روز افزون شهرها جا به جایی انسان و کالا را به صورت مسئله ای درآورده است که پیچیدگی آن دائما در حال افزایش است. رشد شهری تقاضای سفر زیادی را روی تسهیلات ناکافی موجود حمل و نقل باعث شده است و شهرها برای خدمات حمل و نقل تا حدود زیادی به سیستم خیابان های خود متکی هستند. برای جوابگویی به تقاضای فزاینده ترافیک اتومبیل ها، ترافیک تجاری، حمل و نقل عمومی، دسترسی به زمین های اطراف و همچنین پارکینگ این سیستم ها همیشه در حال تحمل بار اضافی هستند.
گسترش شهر نشینی مسائل ملامت آور تراکم ترافیک را کاهش می دهد اگر قرار باشد نواحی شهری رشد نموده و کارایی داشته باشد برنامه ریزی و ساخت امکانات کافی برای حمل و نقل عمومی و خصوصی اجتناب ناپذیر است. این امکانات بعلاوه منابع موجود باید طوری عمل کند که حرکت روان و خوبی را برای کل ترافیک فراهم نماید. اما اگر قرار باشد یک سطح قابل قبول از سازگاری نیز بوجود آید تسهیلات اضافه شده به سیستم به شکلی باید برنامه ریزی گردد که کاربری مناسب زمین را باعث شود، برای استفاده راحت باشد و سهم مثبتی در تامین زیبایی و موارد دیگر محیط زیست هم از نظر رانندگان و هم از نظر تماشاگران داشته باشد.
جامعه تعهد بیشتری را در مقابل این اهداف به وجود می آورد و در برنامه ریزی و عملکرد راهها، فرودگاه ها، سیستم های حمل و نقل عمومی و پایانه های حمل کالا، رقابت در تخصص و دقت بیشتری را طلب می کند. مقامات دولتی نیز با تشکیل و حمایت از کمیته های مخصوص گروه های برنامه ریز و سازمان های تحقیقاتی در زمینه های حمل و نقل و کاربری زمین نقش خود را ایفا می کنند.
رشد شهرهای بزرگ تا حد زیادی فعالیت اقتصادی و اجتماعی موجود در فراسوی مرز های شهر را تحت تاثیر قرار می دهد بنابراین در برنامه ریزی و تامین تسهیلات حمل و نقل نه فقط شهر مرکزی بلکه نواحی اطراف آن که مستقیما تحت تاثیر هستند نیز باید در نظر گرفته شود. این منطقه به طور کامل به عنوان ناحیه استاندارد آماری شهری شناخته می شود.
ناحیه استاندارد آماری باید با معیارهای معینی تعریف شود. یک ناحیه بزرگ شهری حداقل از یک شهر با جمعیت زیاد و بخش های اطراف آن با توجه به میزان وابستگی اقتصادی و خصوصیات جمعیتی تشکیل می شود.
تسهیلات حمل و نقل نیاز اساسی یک جامعه برای رشد و توسعه است. با توجه به سرمایه عظیم لازم برای انواع پروژه های شهری نتایج عدم وجود برنامه ریزی مناسب از همیشه حادتر شده است. راه حل های موفق برای مسائل پیچیده جا به جایی در مناطق شهری مستلزم فعالیت ها و تفکرات تعداد زیادی افراد متخصص و به طور بخصوص اخص مهندسان ترافیک می باشد.
تعریف مهندسی ترافیک
مهندسی ترافیک بخشی از گرایش راه و ترابری در مهندسی عمران است که درباره برنامه ریزی طرح هندسی و عملیات ترافیکی راهها، خیابان ها و بزرگراه ها و شبکه آنها، پایانه ها و کاربری زمین های مجاور و ارتباط انها با سایر سیستم های حمل و نقل صحبت می کند.
مهندسی ترافیک به صورت های دیگر نیز تعریف شده است به عنوان مثال می توان گفت که مهندسی ترافیک علم اندازه گیری سفر، شامل مطالعه قوانین اساسی تولید و جریان ترافیک و به کارگیری این دانش در موارد حرفه ای برنامه ریزی، طراحی و عملکرد سیستم های ترافیکی به منظور تامین حرکت ایمن و مفید افراد و کالاهاست.
مهندسی ترافیک بر خلاف بسیاری از شاخه های مهندسی با مسائلی درگیر است که نه فقط به عوامل فیزیکی بلکه اغلب با عوامل و رفتارهای انسانی راننده و عابر و ارتباط آنها با پیچیدگی های محیطی نیز بستگی دارد. بنابراین شناخت این عوامل و رفتارها از اهمیت خاصی برخوردار است.
نکات تاریخی
مهندسی ترافیک به شکلی که امروزه شناخته می شود. با تحولات وسائل نقلیه موتوری پیشرفت کرده است. به هر حال بسیاری از سوابق این تخصص دارای ریشه تاریخی است. برای مثال خیابان های یکطرفه در روم قدیم وجود داشته و تسهیلات مخصوص برای پارک ارابه ها در خارج مسیر خیابان ها فراهم بوده است. به خاطر تراکم ترافیک در روم قدیم از ورود ارابه ها به ناحیه مرکزی شهر در برخی ساعات روز جلوگیری می شده است. به احتمال زیاد حدود 2000 سال قبل ازمیلاد مسیح برای کنترل تردد درخیابان های فرش شده بابل نیز قوانین و مقررات ترافیکی مشابهی وجود داشته است. جزایر ترافیکی و میدان ها به بنای یادبود و میادین عمومی که در قرون گذشته ساخته می شدند بر می گردد.
علامت گذاری رویه در سال های حدود 1600 و در جاده ای که از شهر نیومکزیکو شروع می شد به صورت خط محوری ساخته شده با رنگ دیگر مورد استفاده قرار گرفته است.
بر اساس گزارشات انستیتو مهندسی ترافیک آمریکا اولین علامتگذاری خط محور در بخش وین ایالت میشیگان و در سال 1911 انجام گرفت. اولین چراغ راهنمایی در شهر هوستن و در سال 1921 نصب گردید و اولین چراغ راهنمایی هماهنگ شده نیز در سال 1922 در همین شهر شروع به کار نمود.
در سال های گذشته کار مهندسان با تکمیل کارهای اجرایی راه به اتمام می رسید ولی با متداول شدن اتومبیل به عنوان یک وسیله نقلیه خوب و استفاده از کامیون برای حمل کالا عناصر جدید سرعت ها و حجم های ترافیک زیاد نیز وارد قضیه شد. این پیشرفت ها مسائلی را بوجود آورد که به خاطر پیچیدگی زیاد قابل حل با روش های قدیمی و کنترل توسط پلیس نبود در نتیجه از مهندسان خواسته شد که با به کارگیری علوم راه حل مسائل را پیدا کنند و بدین ترتیب تخصص مهندسی ترافیک بوجود آمد.
اجزای مهندسی ترافیک
کار مهندسی ترافیک را می توان به اجزاء زیر تقسیم کرد:
مطالعه مشخصات ترافیک
عملکرد ترافیک
برنامه ریزی ترافیک
طرح هندسی
مدیریت ترافیک
مطالعه مشخصات ترافیک
این مرحله شامل روشهای انجام مطالعات ترافیکی به منظور تعیین مشخصات جریان ترافیک و درک خصوصیات اصلی رانندگان و وسائل نقلیه به عنوان اجزاء اصلی تشکیل دهنده ترافیک است. موضوع این مطالعات عبارت است از:
استفاده کننده از راه - وسیله نقلیه - سرعت، زمان سفر و تاخیر - حجم و چگالی ترافیک - مطالعات مبداء و مقصد - ظرفیت - پارکینگ - تصادفات - حمل و نقل عمومی
عملکرد ترافیک
این مرحله شامل معیار های مقرراتی ترافیک و وسائل کنترل ترافیک می شود.
معیارهای مقرراتی
الف: مقررات و قوانینی که برای کنترل رانندگان، وسائل نقلیه و عابرین تنظیم شده است.
ب: مقرراتی که کنترل کننده عملکرد وسائل نقلیه در جریان ترافیک است.
معیارهای اساسی برای تنظیم ترافیک شامل کنترل در تقاطع ها، کنترل های سرعت، خیابان های یکطرفه و کنترل پارکینگ.
وسائل کنترل ترافیک: اصول طراحی، نصب، عملکرد و نگهداری تابلوها، چراغ های راهنمایی، علامت گذاری رویه و وسائل مسیر دهی ترافیک به منظور تامین مبانی استفاده هوشیارانه این وسائل در موقعیت های بخصوص.
برنامه ریزی ترافیک
این بخش شامل برنامه ریزی تسهیلات ترافیکی است که در آن شناخت خصوصیات سفرهای شهری، حمل و نقل عمومی، انجام مطالعات و تهیه طرح جامع حمل و نقل صورت می گیرد. دراین رابطه هماهنگی بین مهندس ترافیک و برنامه ریز شهری لازم است. این برنامه ها می تواند شامل مواردی ازقبیل برنامه های بلند مدت برای شبکه راه ها، سیستم های حمل ونقل عمومی، پارکینگ ها و پایانه ها و همچنین ارزیابی اثرات محیطی بر تغییرات لازم دراین برنامه ها باشد.
طرح هندسی
این قسمت شامل طرح خیابان ها، بزرگراه های جدید، توسعه تسهیلات موجود، جداسازی مسیرها، طرح تقاطع ها و طرح پارکینگ های غیر خیابانی و پایانه ها به منظور ازدیاد ظرفیت و ایمنی می شود.
مدیریت ترافیک
شناخت و درک اصول مدیریت و زمینه های قانونی معیارهای کنترل و تنظیم ترافیک یک جزء اصلی و لازم در ارتباط با دانش فنی ترافیک است. مهندس ترافیک با چارچوب قانونی و تشکیلاتی وابسته به حرفه خود، برنامه های آموزشی عمومی و رانندگان و در درجه پایین تر اجرای مقررات در ارتباط می باشد.
سازمان مهندسی ترافیک
همزمان با ظهور اتومبیل مسائل ترافیکی و در نتیجه کارهای مهندسی نیز شروع شده است. در سال 1924 اولین پست مهندسی ترافیک رسما در آمریکا به وجود آمد و با ازدیاد اتومبیل در جهان و مسائل آن در کشورهای دیگر نیز در سطوح مختلف دولتی یک نوع اداره در ارتباط با کارهای مهندسی ترافیک ایجاد شده است. در ابتدا کارهای ترافیکی مربوط به وسائل کنترل و مطالعات ساده انجام می شد ولی با ازدیاد پیچیدگی این رشته وظایف مهندسی ترافیک نیز به شدت توسعه یافت.
وظایف یک سازمان مهندسی ترافیک و همچنین نحوه برخورد با این وظایف به طور کلی با ابعاد منطقه تحت نفوذ تغییر می کند. این وظایف می تواند بسیار متنوع باشد و علاوه بر مسائلی که قبلا مطرح شد کلیه وظایفی را که تحت عنوان ایمنی ترافیک می توان قرار داد نیز باید اضافه کرد.
به عنوان مثال اگر چه تامین روشنایی خیابان ها معمولا از وظایف مهندسی ترافیک نیست ولی طرز قرار گرفتن صحیح و روشنایی استاندارد، ایمنی طرح، روشنایی ورودی و خروجی های بزرگراه ها، روشنایی کافی برای تابلوها و تقاطع ها همه در طراحی ترافیکی بسیار مهم هستند و سازمان مهندسی ترافیک می بایست در اینگونه موارد حداقل مورد مشورت قرار گیرد.
در رابطه با وضع قوانین و مقررات ترافیکی، آیین نامه ها و همچنین صدور مجوز ها اغلب از مهندسان ترافیک نظر خواهی شده و سعی می شود از کمک آنها استفاده گردد. به عنوان مثال صدور مجوز برای انجام کارهای اجرایی در تسهیلات ترافیکی، حرکت بارهای خطرناک و وسائل نقلیه بسیار بزرگ از جمله موارد مزبور می باشد.
وظایف مهندسی ترافیک را می توان به شکل های مختلفی تقسیم نمود. یک سازمان ممکن است کلیه وظایف را انجام دهد و یا کارها بین ادارات مختلف تنظیم شود. در سطح یک شهر معمولا یک سازمان همانند سایر سازمان ها مانند بهداشت، آتش نشانی، پلیس و مسکن کارهای ترافیکی را انجام می دهد ولی با بزرگ شدن اندازه شهر پیچیدگی سازمان مسئول نیز زیاد می شود. در شهرهای بزرگ وظایف مربوط به عملکرد ترافیک مانند نصب و نگهداری تابلوها، چراغ های راهنمایی، علائم، پارکینگ و غیره از وظایف مربوط به برنامه ریزی جدا می شود. درقسمت برنامه ریزی طرح تابلوها و چراغ های راهنمایی، طرح هندسی، مطالعات ترافیکی و برنامه ریزی حمل و نقل انجام می شود.
آموزش و روابط عمومی نیز از وظایف گروه های مهندسی ترافیک می باشد. لازم است ارتباط با مردم در مورد برنامه های اصلی سازمان مهندسی ترافیک وجود داشته باشد و مردم باید از برنامه های در حال اجرا اطلاع داشته باشند و از جزئیات دلایل اجرای طرح وهدفهای آن مطلع گردند.
مهندس ترافیک
اهمیت فزاینده روش های جدید کنترل ترافیک و لزوم وجود فعالیت های هماهنگ بین مهندسان ترافیک، مهندسان عمران، برنامه ریزان شهری، تونل سازی مناطق شهری و اهمیت تحقیق در مهندسی ترافیک تماما به مهندس ترافیک در اجرای نقش اصلی خود درحل مسائل امروزی حمل و نقل کمک کرده اند.
مهندس ترافیک در مساله تراکم درگیر یک دوگانگی است به خصوص در خیابان ها و بزرگراه های شهری است، زیرا با افزایش مشکلاتی از قبیل تامین حریم لازم برای توسعه تسهیلات موجود یا ساختن تسهیلات جدید با تجربه تر نیز می شود. به هر حال اجرای خیابان ها و بزرگراههای جدید همیشه راه حلی برای غلبه برمشکل تراکم نیست و مهندس ترافیک با اجرای روش های کنترل به طور مناسب می تواند استفاده از تسهیلات موجود را به حداکثر ممکن افزایش دهد.
بسیاری از پروژه های بزرگ حمل و نقل شهری با استفاده از روش های طراحی و برنامه ریزی جمعی انجام می شود بنابراین همکاری بین متخصصان زمینه های مختلف برای رسیدن به یک راه حل پایدار و متعادل برای مسائل حمل و نقل ضروری است.
این گروه معمولا از مهندسان عمران، مهندسان سازه، مهندسان ترافیک، مهندسان معمار و شهرساز، طراحان شهری، برنامه ریزان شهری، جامعه شناسان، جغرافی دانان، اقتصاددانان، ریاضی دان های کاربردی و کلا تحلیل گران بازار تشکیل می شود.
مهندس ترافیک تنها یکی از اعضا گروه متخصصین است که برای توسعه محیط زندگی انسان فعالیت می کنند. تخصص او بهینه سازی حرکت ترافیک است ولی کار او در یک سلسله ارتباطات پیچیده قرار دارد که در جهت ایجاد یک محیط و فضای مناسب شهری حرکت می کند. به هر حال به اثرات جنبی اتومبیل و راه مورد نیاز آن باید توجه بیشتری را جلب نمود.
جمع آوری و مطالعه اطلاعات در مورد عواملی که در وضعیت ترافیک یک مسیر و با شبکه ای از مسیرها موثرند و نیز عواملی که به کمک آنها می توان وضعیت ترافیک را در یک مسیر و یا شبکه ای از مسیرها مشخص کرد از مهمترین اقداماتی است که باید برای کنترل و بهبود ترافیک به عمل آورد که در حوزه مهندسی ترافیک مورد مطالعه قرار می گیرد.
حجم ترافیک
حجم ترافیک عبارت است از تعداد وسائل نقلیه ای که در مدت زمان معینی که لزوما زمان واحد نیست در جهت یا جهات مشخصی از یک یا چند خط از مقطع سیستمی از جاده عبور می کنند.
تردد ترافیک پارامتر دیگری است مشابه حجم ترافیک که در مهندسی ترافیک بسیار به کار می رود و عبارت است از تعداد وسائل نقلیه ای که در زمان واحدی (معمولا یک ساعت) در جهت یا جهات مشخصی از یک یا چند خط از مقطع معینی از جاده می گذرد.
حجم ترافیک و تردد را ممکن است برای دسته ای مخصوص از وسائل نقلیه و یا به طور کلی برای همه گونه وسیله نقلیه ای که از جاده مورد نظر عبور می کند تعریف کرد.
منابع و ماخذ
مبانی مهندسی ترابری - دکتر بهنام امینی - انتشارات موسسه علمی دانش پژوهان برین -انتشارات ارکان - چاپ اول بهار 1383
مهندسی ترابری - ج.اچ.بانکز- ترجمه: دکتر علی خدایی - انتشارات دانشگاه صنعتی امیر کبیر- چاپ دوم پاییز 1383
مهندسی ترافیک - دکتر جلیل شاهی - مرکز نشر دانشگاهی تهران - چاپ هفتم 1383
مهندسی ترافیک تئوری و کاربرد - دکتر حمید بهبهانی - مهندس حسین قهرمانی - مهندس محمود احمدی نژاد - مهندس بهنام امینی - سازمان حمل و نقل ترافیک تهران- چاپ اول 1373
