روشهای بهینه سازی در پروژه های عمرانی یکی از مهمتـرین مســائل و مشـکلات پروژه های عمرانی در سطح کشور مبحث »طراحی دست بالا یا دست پایین« و معضلات ناشی از آنها یعنی افزایش زمان و هزینه تکمیل اینگونه پروژه هاست، به طوری که براساس آمار سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور متوسط زمان راه اندازی طرحهای ملی و سرمایه بر، در حال حاضر هشت سال است. 54 درصد از طرحهای عمرانی دارای مشکلات طراحی هستند. 27 درصد از طرحهای عمرانی ناقص اجراء می شوند و 28 درصد از طرحهای عمرانی در مرحله بهره برداری دارای مشکل هستند.
طراحی دست بالا یا دست پایین در قاموس مهندسی عمران به مطالعه و طراحی طرحها به صورت غیر بهینه اطلاق می شود. پروژه هایی دست بالا (OVER DESIGN) تلقی می شوند که در مرحله مطالعه و طراحی بالاتر از حد و ظرفیت مورد نیاز مطالعه و طراحی شوند. در این حالت ظرفیتهای پروژه در مرحله بهره برداری مورد استفاده قرار نمی گیرند. به عنوان نمونه در هنگام مطالعه و طراحی مسیر راه یا راه آهن بخشهایی نظیر خاکریزی ، خاکبرداری و ابنیه فنی نظیر پلها و تونلها وجود دارند که بایستی مدنظر قرار گیرند. اگر در مرحله مطالعه، کریدور مسیر به خوبی انتخاب نشود، مطمئناً‌حجم عملیات خاکی و ابنیه فنی افزایش چشمگیری می یابد. در مرحله طراحی نیز اگر مشخصات فنی و اجرای پروژه از قبیل ابنیه فنی نظیر پل ها و تونل ها برای بارهای بالاتر از حد بهره برداری طراحی و محاسبه شوند؛ در مرحله اجرا شاهد هدر رفتن مصالح و نیروی انسانی بوده و هزینه ها و زمان اجرای طرح افزایش خواهد یافت. در یک پروژه صنعتی نظیر یک کارخانه تولیدی نیز اگر مشخصات فنی و ظرفیت کارخانه بالاتر از حد موردنظر طــرح شــود، در فــاز بهره برداری ظرفیت آن به طور کامل مورد استفاده قرار نمی گیرد. بــر عکس پــروژه هایی دست پایین (Under design) تلقی می شوند که در فاز مطالعه و طراحی پایین تر از حد و ظرفیت مورد نیاز (حداقل آیین نامه ها) مطالعه و طراحی شوند. در این حالت پروژه پاسخگوی نیازهای بهره بردار نیست. به عنوان نمونه اگر در مرحله مطالعه یک پروژه راهسازی به ظرفیت بار و مسافر عبوری از مسیر توجه نشود، پس از احداث راه، پروژه پاسخگوی ظرفیت بار و مسافر نخواهد بود و یا در مهندسی سازه اگر ابنیه فنی نظیر پلها و تونلها کمتر از حد مورد نیاز بهره برداری، مطالعه، طراحی و محاسبه شوند، در این صورت سازه و اجزای آن همواره بیش از توان و محدوده بهره برداری آن بارگذاری شده، در آن صورت، بایستی نسبت به ترمیم و تقویت اینگونه سازه ها، به منظور رساندن مقاومت سازه و اجزای آن به مقاومت مورد نیاز اقدام کرد. این حالت طراحی نیز موجب افزایش هزینه های ناشی از دوباره کاریها، مصرف مصالح اضــافی و به کـــارگیری مجدد نیروی انسانی می شود. مشابه شرحی که در خصوص طراحی دست بالا و دست پایین از دیدگاه مهندسی عمران بیان گردید، از دیدگاه دیگر تخصصها نیز قابل طرح است، مثلاً از دیدگاه معماری تناسب فضاها با کاربریها، تناسب هزینه های نماسازی و محوطه سازی با کاربرد پروژه مطرح می شود یا از دیدگاه مهندسی تاسیسات متناسب بودن میزان تجهیزات و مشخصات آنها با شرایط کاری پروژه دارای اهمیت است. باتوجه به حجم انبوه اعتبارات مالی که سالیانه صرف مطالعات و اجرای پروژه های عمرانی وزارت راه و ترابری می گردد، و اثراتی که پدیده طراحیهای غیربهینه در افزایش هزینه ها و اغلب افزایش زمان تکمیل اینگونه پروژه ها در طول مراحل مطالعه، طراحی و اجرای آنها روی می دهد و همچنین کمبـود کارایی که در دوره بهره برداری در پروژه ها ظاهر می شود، بررسی موضوع پیش گفته را ضروری می سازد. 1 - علل غیر بهینه شدن پروژه های عمرانی انجام مطالعات و طراحی به وسیله مشاوران صورت می گیرد و کنترل پروژه های واگذار شده به آنها بر عهده کارفرماست که نقص در هر مرحله بر پروژه و بهینه بودن آن اثر می گذارد که علل آن عبارتند از: ! نبود آمار و اطلاعات دقیق و مناسب مورد نیاز طراحان و مشاوران که موجب ضعف در مراحل مطالعات و طراحی پروژه های عمرانی می شود؛ ! عدم مستندسازی در مراحل مختلف پروژه های عمـرانــی که قبلا تکمیل و به بهره برداری رسیده اند؛ ! عدم توجه به مبحث »ارزیابی عملکرد« به منظور ارزیابی مراحل مختلف پروژه های عمرانی به وسیله تیمی از کارشناسان مجرب؛ ! ضعف بهره بردار به صورتی که از پروژه ها به شکل بهینه بهره برداری به عمل نمی آید؛ ! نقــایص مـوجود در قوانین، مقررات و بخشنامه ها پیرامون امــور قراردادها، شرح خدمات قراردادهای مطالعات، نظارت و اجرا و حق الزحمه های مشاوران و پیمانکاران؛ ! ضعف و نقص در مراحل مطالعات مقدماتی که مشاوران و طراحان مراحل بعدی را که بر اطلاعات آنها اتکا می کند، دچار اشتباه می سازد. ! نبود استانداردها و آیین نامه های مناسب و مصوب که با شرایط اقلیمی، جغرافیایی و... کشور همخوانی داشته باشند؛ ! نقایص موجود در دستورالعملها و روشهای ارزیابی، درجه بندی و انتخاب مشاوران و پیمانکاران پروژه های عمرانی؛ ! نبود چک لیست های مناسب به منظور کنترل و تصویب طرح های عمرانی؛ ! عدم بهره گیری مناسب از تیم های کارشناسی مجرب در مراحل مختلف مطالعه، طراحی و اجرای پروژه های عمرانی؛ ! کمبود رشته های تخصصی به ویژه در زمینه روشهای اجرایی در کادرهای فنی و اجرایی مشاوران و پیمانکاران؛ ! عدم توجه و بهره گیری از روشهای جدید طراحی و اجرا در پروژه های عمرانی؛ ! ضعف مدیریت و کادر کارشناسی کارفرما و مجریان طرحهای عمرانی. 2 - روشهای بهینه سازی ! انجام مهندسی ارزش در طرحها از بدو مرحله مطالعاتی تا زمان بهره برداری از پروژه به منظور کاهش هزینه ها، بهبود روشها و بهینه سازی پروژه های عمرانی؛ ! تــوجه به امر بهره برداری و نیازها وامکانات بهـره بردار در مرحله مطـالعات و طــراحی پروژه های عمرانی؛ ! نقایص موجود در قوانین وبخشنامه های سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور پیرامون قراردادها، شرح خدمات، حق الزحمه ها، روشهای ارزیابی، رتبه بندی و انتخاب مشاوران و پیمانکاران پروژه های عمرانی با هماهنگی دستگاههای ذیربط؛ ! تدوین و نهادینه کردن استانداردهای مناسب در امر مطالعات، طراحی و اجرای پروژه های عمرانی و به روز نگاه داشتن استانداردها؛ ! مستندسازی اسناد، مدارک و تجـــربه های پروژه های قبلی به منظور بهره گیری مناسب از آنها در پروژه های جاری و آتی؛ ! بهره گیری از روشهای جدید در امر مطالعه، طراحی و اجرا که نمونه آن روش طرح و اجراست که در کشورهای توسعه یافته از آن استفاده می شود؛ ! توجه و بهبود تشکیلات سازمانی کارفرمایان و مجریان پروژه های عمرانی؛ ! بهره گیری از تیم های کارشناسی مجرب به منظور بررسی و کنترل پروژه های عمرانی در دستگاههای اجرایی و متولیان پروژه های عمرانی؛ ! تشکیل معاونت طرح و برنامه در سطح معاون وزیر به منظور ساماندهی به طرحها و پروژه های عمرانی وزارتخانه و سازمانهای تابعه؛ ! بهبود و تقویت تشکیلات مشاوران و پیمانکاران به ویژه در بخش کادر فنی و اجرایی آنها به منظور کاهش طراحی های غیربهینه و هزینه های تحمیلی ناشی از آنها بر پروژه؛ ! بهره گیری مناسب از شیوه های مدرن و سودمند، همچون مهندسی مجدد فرایندها به منظور بهبود روشهای کنونی مطالعات، طراحی، اجرا و بهره برداری پروژه های عمرانی؛ ! برگزاری دوره های آموزشی مناسب و مرتبط در حین خدمت برای کارشناسان دستگاههای دولتی متولی پروژه های عمرانی؛ ! توجه به موضوع خصوصی سازی و اهمیت آن در بهبود روشها و بهینه سازی مراحل مختلف پروژه های عمرانی؛
